De Limburgse taal

De Limburgse taal in Nederlands Limburg is een erkende regionale taal bestaand uit een grote diversiteit aan dialecten met veel overeenkomsten en typische eigen kenmerken. ’t Hoes zet zich in om kennis over de Limburgse taal toegankelijk te maken.

Limburgs landschap

Het Kleverlands

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Kleverlands is in de kaart oranje gekleurd. De Kleverlandse dialecten vertonen al veel Brabantse trekjes. Zo spreekt men er bijvoorbeeld van geej en gillie in plaats van het in meer zuidelijk Limburgs gebruikelijke doe of dich (‘jij’) en geer (‘jullie’). Ten noorden van plaatsen als Velden, Venlo en Arcen kent men er ook het onderscheid niet meer tussen sleeptoon en stoottoon waarmee in een groot deel van de Limburgse dialecten een verschil in betekenis kan worden aangegeven: sjtein (met sleeptoon: ‘steen’; met stoottoon: ‘stenen’), sjloek (met stoottoon: ‘snoep’; met sleeptoon: ‘waterslang’), wins (met stoottoon: ‘winst’; met sleeptoon: ‘wens’). Wel gebruikt men in het Kleverlands, net als in de rest van Limburg, eenklanken op plaatsen waar de standaardtaal een tweeklank kent: ies voor ‘ijs’, hoes of huus voor ‘huis’. In het zuiden wordt het Kleverlands begrensd door de Uerdinger lijn. Deze lijn vormt de scheidslijn tussen de zuidelijke dialecten die de vormen ich en ouch gebruiken en de noordelijke die in deze gevallen de uitspraak ik en ouk kennen.

Mich kwartier

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het groene gebied rond Venlo is een overgangsgebied tussen het Kleverlands en het Oost-Limburgs. De dialecten hier gebruiken het noordelijk ik en het zuidelijk mich (‘mij’) naast elkaar. Meer noordelijk in de provincie, bijvoorbeeld in een plaats als Mook, kent men voor deze laatste vorm het woord mien. Het gebied wordt in de taalkunde daarom het mich-kwartier genoemd.

Het Centraal Limburgs

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

De smalle strook langs de Maas en rond Weert in het westen van de provincie wordt het Centraal-Limburgs genoemd. Die naam lijkt op het eerste gezicht merkwaardig, maar is zo gekozen omdat dit gebied samen met een groot gedeelte van de Belgische provincie Limburg het centrale deel vormt van het hele Limburgse taalgebied. De Centraal-Limburgse dialecten, bijvoorbeeld het Maastrichts of het Tongers, hebben geen sj-klank in woorden die beginnen met de medeklinkercombinatie sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw-: spele (‘spelen’), strikke (‘breien’), slaope (‘slapen’), maar wel – net als de meer oostelijk van dit gebied gelegen dialecten – in woorden waar de standaardtaal sch- kent: sjoeël (‘school’), sjoen (‘mooi’), sjolk (‘schort’). Uitzondering op deze regel vormen de dialecten van Weert en omgeving: daar gebruikt men die sch- wel.

Het Oost Limburgs

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Oost-Limburgs is in de kaart rood gekleurd. De westelijke grenslijn van dit gebied wordt gevormd door de zogenaamde Panninger lijn. De Oost-Limburgse dialecten kenmerken zich door het feit dat zij bij de medeklinkercombinaties sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw- aan het begin van het woord een sj-klank gebruiken: sjpele (‘spelen’), sjtrikke (‘breien’), sjlaope (‘slapen’), sjmere (‘smeren’), sjnavel (‘snavel’) en zjwart (‘zwart’). In het zuidelijk deel van het Oost-Limburgs hoort men die sj-klank ook aan het eind van woorden: miensj (‘mens’), vösj (‘vis’), valsj (‘vals’). Een groot deel van de Oost-Limburgse dialecten wordt verder gekenmerkt door de zogenaamde mouillering. Daarbij wordt de medeklinkercombinatie –nd uitgesproken als –nj of –ndj. In het Roermonds of Sittards bijvoorbeeld, hoort men dus niet wandele maar wanjele en mandj en hóndj in plaats van mand en hond.

De Ripuarische dialecten

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

De Ripuarische dialecten vormen het paarse gebied op de kaart. Het Ripuarisch omvat de plaatsen Kerkrade, Bocholtz, Simpelveld en Vaals in het zuidoosten van de provincie. De westelijke grenslijn ervan wordt gevormd door de Benrather lijn. Deze lijn wordt ook wel eens de maken-machen lijn genoemd, omdat de dialecten ten westen ervan de vorm make gebruiken en de dialecten ten oosten mache. Deze overgang van k naar ch is één van de klankwijzigingen die in zijn geheel onder de term Hoogduitse klankverschuiving bekend staat. In de Ripuarische dialecten hebben ook de medeklinkers t en p die wijziging ondergaan. In het Kerkraads bijvoorbeeld, spreekt men niet van tied maar van tsied (‘tijd’), aese in plaats van aete (‘eten’) en kroefe in plaats van kroepe (‘kruipen’). Een ander opvallend kenmerk van de Ripuarische dialecten is het voorkomen van een j op plaatsen waar meer westelijke dialecten een g gebruiken: jans tegenover gans (‘helemaal’), jod tegenover good (‘goed’) en verjaese naast vergaete (‘vergeten’). De wisseling van g naar j komt niet in alle Ripuarische dialecten voor: het verschijnsel beperkt zich tot de plaatsen Kerkrade, Bocholtz en Vaals. Opmerkelijk bij de dialecten uit dit gebied is ook de eigen vormingswijze van de verleden tijd van de zwakke werkwoorden: pakket tegenover meer westelijk pakde (‘pakte’) of lofet naast westelijker leep (‘liep’). Ten slotte vallen de dialecten in het uiterste zuidoosten van Limburg op door een groot aantal Duitse woorden: tsiedónk (‘krant’), tsóg (‘trein’), fiermóng (‘vormsel’), boechsjtaab (‘letter’), obs (‘fruit’).

De Ripuarische overgangsdialecten

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Ripuarische overgangsgebied Het Ripuarische overgangsgebied is in de kaart lichtgroen gekleurd. De dialecten uit dit gebied hebben, zoals de naam al zegt, veel overeenkomsten met de Ripuarische dialecten. Zo gebruiken ze ook de werkwoorden han (‘hebben’) en zage (‘zeggen’), waar meer westelijk gelegen Limburgse dialecten van höbbe en zègke spreken. Bovendien kenmerken ze zich door een wegval van de r na een klinker als daar een t, een s of de combinatie st op volgt: zjwat (‘zwart’), kieësj (‘kers’), doeësj (‘dorst’). Een belangrijk verschil met de Ripuarische dialecten is dat ze de Hoogduitse klankverschuiving niet hebben ondergaan. Daar is één uitzondering op: de dialecten in dit gebied hebben wel een verschoven vorm in de uitgang –lijk. Die wordt als –lig uitgesproken: gemekkelig (‘gemakkelijk’), behuurlig (‘behoorlijk’), ierlig (‘eerlijk’).

Erkenning

In 1997 is het Limburgs erkend als regionale talen onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Hierdoor kunnen de provincie en Limburgse gemeenten een eigen beleid voor het Limburgs voeren. Zo maakte de Provincie Limburg afspraken met het Ministerie van Binnenlandse zaken over het behoud van de Limburgse taal. Die afspraken zijn vastgelegd in het convenant Limburgs.

Het Gouvernement

Spelling

De Limburgse taal is een echte spreektaal maar er wordt ook volop in het Limburgs geschreven. Boeken en blogs, liedjes en gedichten, social media berichten en appjes. Limburgs schrijven is hartstikke gewoon! Mocht je dat volgens de spelling willen doen of daar gewoon meer over willen weten, houd dan de vastgestelde Spelling 2003 aan als basis. Deze spelling heeft als voordeel dat ze toegepast kan worden op bijna alle Limburgse dialecten. De basisklanken die het Limburgs rijk is, zijn in veel Limburgse dialecten aanwezig en kunnen op deze manier overal hetzelfde geschreven worden.

Limburgse woordenboeken

Een actueel overzicht van fysieke en digitale dialectwoordenboeken in Limburg.

Limburgse dialectwoordenboeken

Taallinks

Veelgestelde vragen

Wat is het Limburgs eigenlijk?

Alle dialecten in Nederlands en Belgisch Limburg bij elkaar worden aangeduid als het Limburgs. Deze begrenzing is niet alleen van geografische aard. De dialecten binnen dit gebied hebben veel met elkaar gemeen. En ze wijken duidelijk af van de omringende talen Duits en Nederlands.

Wat is het verschil tussen een taal en een dialect?

Het is niet mogelijk daar een sluitende definitie voor te geven. Je kunt wel zeggen dat een taal bijna altijd een verzameling dialecten omvat en dat een taal daarom ook een groter grondgebied bestrijkt. Maar waar precies de grenzen lopen (of worden getrokken) tussen dialecten onderling, tussen talen onderling en tussen taal en dialect, is afhankelijk van uiteenlopende en vaak nogal willekeurige factoren. Dat blijkt wel uit het feit dat twee talen sterk op elkaar kunnen lijken - zoals het Deens en het Noors - terwijl twee dialecten sterk van elkaar kunnen verschillen - zoals het Schwyzerdütsch en het Hoogduits. In dit verband spelen ook macht en prestige een belangrijke rol. Daarom wordt wel gezegd dat een taal een dialect met een leger is.

Welke dialectgebieden zijn er binnen het Limburgs?

We zagen het al, hét Limburgs bestaat niet maar er worden binnen de provincie Limburg talloze varianten gesproken. Binnen het Limburgs onderscheiden we de zes ‘taalfamilies’, met ieder hun eigen kenmerken: het Kleverlands, het Mich-kwartier, het Centraal-Limburgs, het Oost-Limburgs, de Ripuarische overgangsdialecten en het Ripuarisch. Klik hier voor een kaart van het Limburgs en een toelichting.

Wat zijn typische kenmerken van het Limburgs?

Ten eerste heeft het Limburgs een karakteristieke, eigen woordenschat, met een groot aantal begrippen die niet in het Nederlands of het Duits voorkomen. Denk bijvoorbeeld aan woorden als kalle (spreken), nut (lelijk) of vreigele (ruzie maken). Ook heeft het Limburgs eigen persoonlijke voornaamwoorden: ich, doe, dich, geer. Ten tweede worden veel woorden die ook in het Nederlands of Duits worden gebruikt, in het Limburgs duidelijk anders uitgesproken. Een derde belangrijk kenmerk is dat het Limburgs een zogenaamde toontaal is. Door een woord op een andere toon uit te spreken, geef je in veel Limburgse dialecten het woord ook een andere betekenis. Zo betekent wies uitgesproken met sleeptoon ‘verstandig’, maar met een stoottoon ‘melodie’. Het Nederlands kent deze mogelijkheid niet.

Hoe oud is het Limburgs?

Minstens even oud als het Nederlands, het Duits, het Engels of het Fries. Hoe oud die talen precies zijn, kan niemand met zekerheid zeggen. Dat komt omdat ze in de eerste eeuwen van hun bestaan niet werden opgeschreven. Het oudste in het vroeg-Limburgs geschreven manuscript dat bewaard is gebleven, stamt uit ongeveer 1170 en is van de hand van de dichter Hendrik van Veldeke.

Als je een dialect spreekt, is dat dan Limburgs of bijvoorbeeld Eijsdens, Mooks of Kerkraads?

In feite allebei. Alle dialecten in de provincie vallen onder het Limburgs. Hoe dichter de plaatsen bij elkaar liggen, hoe meer de dialecten overeenkomen. Maar ook als de afstanden groter worden, kun je overeenkomsten horen. Bijvoorbeeld tussen het Venloos en het Maastrichts.

Hoeveel mensen spreken Limburgs?

In de Nederlandse provincie Limburg ongeveer 750.000 van de 1,1 miljoen mensen. Het Limburgs wordt gebruikt door alle lagen van de bevolking, op de meest uiteenlopende plaatsen en voor de meest uiteenlopende doelen. Op straat en in het café, in het theater en in het politieke debat, in bedrijven en in de zorg, op het gemeentehuis en op de lokale radio en televisie. Daarnaast wordt er in het Limburgs geschreven. In diverse media en publicaties, in literaire vorm en in de privé-correspondentie, zowel op papier als digitaal.

Is het waar dat het Limburgs onder druk van het Nederlands dreigt te verdwijnen?

Het feit dat mensen de hele dag door Nederlands kunnen horen en lezen, heeft uiteraard een sterke invloed op het gebruik van het Limburgs. Toch spreken nog steeds erg veel mensen eigen dialecten, zeker als je het vergelijkt met aangrenzende provincies. Ook veel jongeren gebruiken het Limburgs. Ze spreken het niet alleen, ze gebruiken het ook op Whatsapp, Instagram en Tiktok..

Is het verstandig om dialect te praten tegen kinderen?

Doe dat vooral! Maak het dialect de taal van de opvoeding. Volgens wetenschappelijk onderzoek is het een verrijking om meertalig op te groeien. Gebruik van het Limburgs kan heel goed samengaan met een goede beheersing van het Nederlands. Uit onderzoek blijkt dat basisschoolleerlingen die een Limburgs dialect spreken, dezelfde en soms zelfs betere schoolprestaties leveren dan eentalige kinderen.

Moeten alle kinderen verplicht Limburgs op school gaan leren?

Nee, dat is niet nodig. Wel is het goed om Limburgs sprekende kinderen, bijvoorbeeld in het onderwijs, ervan bewust te maken dat ze in een bijzondere omstandigheid verkeren: ze kunnen communiceren in twee taalsystemen. En het is goed als ze weten dat er materiaal bestaat in hun dialect. Tot slot is het van belang dat iedereen weet dat het dialect voor veel mensen een grote gevoelswaarde heeft.