Maastrichts

De Limburgse taol

De Limburgse taol in Nederlands Limburg is ’n erkinde regionaol taol bestaond oet ’n groete diversiteit aon dialekte mèt väöl euvereinkomste en typische eige kinmerke. ’t Hoes zèt ziech in um kinnes euver de Limburgse taol touwgaankelek te make.

Limburgs landschap

Het Kleverlands

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Kleverlands is in de kaart oranje gekleurd. De Kleverlandse dialecten vertonen al veel Brabantse trekjes. Zo spreekt men er bijvoorbeeld van geej en gillie in plaats van het in meer zuidelijk Limburgs gebruikelijke doe of dich (‘jij’) en geer (‘jullie’). Ten noorden van plaatsen als Velden, Venlo en Arcen kent men er ook het onderscheid niet meer tussen sleeptoon en stoottoon waarmee in een groot deel van de Limburgse dialecten een verschil in betekenis kan worden aangegeven: sjtein (met sleeptoon: ‘steen’; met stoottoon: ‘stenen’), sjloek (met stoottoon: ‘snoep’; met sleeptoon: ‘waterslang’), wins (met stoottoon: ‘winst’; met sleeptoon: ‘wens’). Wel gebruikt men in het Kleverlands, net als in de rest van Limburg, eenklanken op plaatsen waar de standaardtaal een tweeklank kent: ies voor ‘ijs’, hoes of huus voor ‘huis’. In het zuiden wordt het Kleverlands begrensd door de Uerdinger lijn. Deze lijn vormt de scheidslijn tussen de zuidelijke dialecten die de vormen ich en ouch gebruiken en de noordelijke die in deze gevallen de uitspraak ik en ouk kennen.

Mich kwartier

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het groene gebied rond Venlo is een overgangsgebied tussen het Kleverlands en het Oost-Limburgs. De dialecten hier gebruiken het noordelijk ik en het zuidelijk mich (‘mij’) naast elkaar. Meer noordelijk in de provincie, bijvoorbeeld in een plaats als Mook, kent men voor deze laatste vorm het woord mien. Het gebied wordt in de taalkunde daarom het mich-kwartier genoemd.

Het Centraal Limburgs

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

De smalle strook langs de Maas en rond Weert in het westen van de provincie wordt het Centraal-Limburgs genoemd. Die naam lijkt op het eerste gezicht merkwaardig, maar is zo gekozen omdat dit gebied samen met een groot gedeelte van de Belgische provincie Limburg het centrale deel vormt van het hele Limburgse taalgebied. De Centraal-Limburgse dialecten, bijvoorbeeld het Maastrichts of het Tongers, hebben geen sj-klank in woorden die beginnen met de medeklinkercombinatie sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw-: spele (‘spelen’), strikke (‘breien’), slaope (‘slapen’), maar wel – net als de meer oostelijk van dit gebied gelegen dialecten – in woorden waar de standaardtaal sch- kent: sjoeël (‘school’), sjoen (‘mooi’), sjolk (‘schort’). Uitzondering op deze regel vormen de dialecten van Weert en omgeving: daar gebruikt men die sch- wel.

Het Oost Limburgs

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Oost-Limburgs is in de kaart rood gekleurd. De westelijke grenslijn van dit gebied wordt gevormd door de zogenaamde Panninger lijn. De Oost-Limburgse dialecten kenmerken zich door het feit dat zij bij de medeklinkercombinaties sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw- aan het begin van het woord een sj-klank gebruiken: sjpele (‘spelen’), sjtrikke (‘breien’), sjlaope (‘slapen’), sjmere (‘smeren’), sjnavel (‘snavel’) en zjwart (‘zwart’). In het zuidelijk deel van het Oost-Limburgs hoort men die sj-klank ook aan het eind van woorden: miensj (‘mens’), vösj (‘vis’), valsj (‘vals’). Een groot deel van de Oost-Limburgse dialecten wordt verder gekenmerkt door de zogenaamde mouillering. Daarbij wordt de medeklinkercombinatie –nd uitgesproken als –nj of –ndj. In het Roermonds of Sittards bijvoorbeeld, hoort men dus niet wandele maar wanjele en mandj en hóndj in plaats van mand en hond.

De Ripuarische dialecten

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

De Ripuarische dialecten vormen het paarse gebied op de kaart. Het Ripuarisch omvat de plaatsen Kerkrade, Bocholtz, Simpelveld en Vaals in het zuidoosten van de provincie. De westelijke grenslijn ervan wordt gevormd door de Benrather lijn. Deze lijn wordt ook wel eens de maken-machen lijn genoemd, omdat de dialecten ten westen ervan de vorm make gebruiken en de dialecten ten oosten mache. Deze overgang van k naar ch is één van de klankwijzigingen die in zijn geheel onder de term Hoogduitse klankverschuiving bekend staat. In de Ripuarische dialecten hebben ook de medeklinkers t en p die wijziging ondergaan. In het Kerkraads bijvoorbeeld, spreekt men niet van tied maar van tsied (‘tijd’), aese in plaats van aete (‘eten’) en kroefe in plaats van kroepe (‘kruipen’). Een ander opvallend kenmerk van de Ripuarische dialecten is het voorkomen van een j op plaatsen waar meer westelijke dialecten een g gebruiken: jans tegenover gans (‘helemaal’), jod tegenover good (‘goed’) en verjaese naast vergaete (‘vergeten’). De wisseling van g naar j komt niet in alle Ripuarische dialecten voor: het verschijnsel beperkt zich tot de plaatsen Kerkrade, Bocholtz en Vaals. Opmerkelijk bij de dialecten uit dit gebied is ook de eigen vormingswijze van de verleden tijd van de zwakke werkwoorden: pakket tegenover meer westelijk pakde (‘pakte’) of lofet naast westelijker leep (‘liep’). Ten slotte vallen de dialecten in het uiterste zuidoosten van Limburg op door een groot aantal Duitse woorden: tsiedónk (‘krant’), tsóg (‘trein’), fiermóng (‘vormsel’), boechsjtaab (‘letter’), obs (‘fruit’).

De Ripuarische overgangsdialecten

"Ze heeft haar mooie schoenen aan gedaan en gaat vanavond uit."

Het Ripuarische overgangsgebied Het Ripuarische overgangsgebied is in de kaart lichtgroen gekleurd. De dialecten uit dit gebied hebben, zoals de naam al zegt, veel overeenkomsten met de Ripuarische dialecten. Zo gebruiken ze ook de werkwoorden han (‘hebben’) en zage (‘zeggen’), waar meer westelijk gelegen Limburgse dialecten van höbbe en zègke spreken. Bovendien kenmerken ze zich door een wegval van de r na een klinker als daar een t, een s of de combinatie st op volgt: zjwat (‘zwart’), kieësj (‘kers’), doeësj (‘dorst’). Een belangrijk verschil met de Ripuarische dialecten is dat ze de Hoogduitse klankverschuiving niet hebben ondergaan. Daar is één uitzondering op: de dialecten in dit gebied hebben wel een verschoven vorm in de uitgang –lijk. Die wordt als –lig uitgesproken: gemekkelig (‘gemakkelijk’), behuurlig (‘behoorlijk’), ierlig (‘eerlijk’).

Erkinning

In 1997 is ’t Limburgs erkind es regionaol taol oonder ’t Europees Handves veur regionaol taole of taole vaan minderhede. Heidoor kinne de provincie en de Limburgse gemeinte ’n eige beleid veur ’t Limburgs veure. Zoe maakde de provincie Limburg aofspraoke mèt ’t Ministerie vaan Binnelandse zake euver ’t behaajd vaan de Limburgse taol. Die aofspraoke zien vasgelag in ’t convenant Limburgs.

Het Gouvernement

Spelling

De Limburgse taol is ’n echte spreektaol meh dao weurt ouch volop in ’t Limburgs gesjreve. Beuk en blogs, leedsjes en gediechte, sociaol media beriechte en appkes. Limburgs sjrieve is hartstikke gewoen! Wèlste dat volgens de spelling doen of dao gewoen mie euver wèlle wete, haw daan de vastgestèlde Spelling 2003 aon es basis. Dees spelling heet es veurdeil tot ze touwgepas kint weure op bekans alle Limburgse dialekte. De basisklaanke die ’t Limburgs riek is, zien in väöl Limburgse dialekte aonwezeg en kinne op dees meneer euveral ’tzelfde gesjreve weure. Dowload hei de complete Spelling 2003 of de spelling veur e specifiek dialek.

Limburgse woordebeuk

Download hei ’t actueel euverziech vaan fysieke en digitaol dialekwoordebeuk in Limburg.

Limburgse dialectwoordenboeken

Taollinks

Väölgestèlde vraoge

Wat is Limburgs eigelek?

Alle dialekte in Nederlands en Belsj Limburg bijein weure aongeduid es ’t Limburgs. Dees begrenzing is neet allein geografisch vaan aard. De dialekte binne dit gebeed höbbe väöl metein gemein. En ze wieke dudelek aof vaan de umringende taole Duits en Nederlands.

Wat is ’t versjèl tösse ’n taol en ’n dialek?

’t Is neet meugelek um dao ’n slutende definitie vaan te geve. Me kint wel zègke tot ’n taol bekans altied ’n verzameling dialekte umvat en tot ’n taol daorum e groeter groondgebeed bestriek. Meh boe perceis de grenze loupe (of weure getrokke) tösse dialekte op ziech, tösse taole op ziech en tösse taol en dialek, is aofhaankelek vaan oeteinloupende en dèks nogal wèllekäörege faktore. Dat bliek wel oet ’t feit tot twie taole sterk opein kinne liekene – zoewie ’t Deens en ’t Noors – oonderwijl twie dialekte sterk vaanein kinne versjèlle – zoewie ’t Schwytzerdeutsch en ’t Hoegduits. In dit verband speule ouch mach en prestiesj ’n belaankrieke rol. Daroum weurt wel gezag tot ’n taol ’n dialek is mèt e leger.

Wat veur dialekgebede gief ‘t ziech binne ’t Limburgs?

Veer zaoge ’t al, ’t Limburgs besteit neet meh dao weure binne de provincie tal vaan variante gesproke. Binne ’t Limburgs oondersjeie veer zes ‘taolfemilies”, mèt eder hun eige kinmerke: ‘t Kkleverlands, ’t Mich-keteer, ’t Centraol Limburgs, ’t Oos-limburgs, de Ripuarische euvergaanksdialekte en ’t Ripuarisch. Klik hei veur ’t kaart vaan ’t Limburgs en ’n touwliechting.

Wat zien de typische kinmerke vaan ’t Limburgs?

Op de ierste plaots heet ’t Limburgs ‘ne karakteristieke, eige sjat aon wäörd, mèt e groet aontal begrippe die neet in ’t Nederlands of ’t Duits veurkoume. Dink beveurbeeld aon wäörd wie kalle (spreken), nöt (lelijk) of vreigele (ruzie maken). Ouch heet ’t Limburgs eige persoenleke veurnaomwäörd: ich, doe, dich, geer. Op de twiede plaots weure väöl wäörd die ouch in ’t Nederlands of Duits weure gebruuk, in ’t Limburgs dudelek anders oetgesproke. ’n Derde belaankriek kinmerk is tot ’t Limburgs ’n zoegenaomde toentaol is. Door e woord mèt ‘nen anderen toen oet te spreke, gief me in väöl Limburgse dialekte ’t woord ouch ’n ander beteikenis. Zoe beteikent wies oetgesproke mèt ‘ne sleiptoen “verstandig”, meh mèt ‘ne stoettoen “melodie”. ’t Nederlands kint die meugelekheid neet.

Wie aad is ’t Limburgs?

Minstes aeve aad as ’t Hollands, ’t Duits, ’t Ingels of ’t Fries. Wie aad die tale zeen kint nemes persies zègke. Det kump ómdet dao in de eerste ewe van häör besjtaon gaaroet nieks van op pepier is gezat. ’t Aajdste gesjrif det bewaard is gebleve, gesjreve in vreug-Limburgs, geit truuk toet óngeveer 1170. De sjriever waas de dichter Hendrik van Veldeke.

Este dialek spriks, is dat daan Limburgs of beveurbeeld Eijsdes, Mooks of Kèrkraojs?

In feite allebei. Alle dialekte in de provincie valle oonder ’t Limburgs. Wie korter de plaotse bijein ligke, wie mie de dialekte euverein koume. Meh ouch es de aofstande groeter weure, kint me euvereinkomste hure. Beveurbeeld tösse ’t Venloos en ’t Mestreechs.

Wieväöl miense sjpraeke Limburgs?

In de Nederlandjse provincie Limburg zeen det óngeveer 750.000 van de 1,1 meljoen miense. ’t Limburgs waert gesjpraoke door alle laoge van de bevolking, op de meist oeteinloupende plaatse en veur de meist oeteinloupende dinger. Op sjtraot en in ’t kefee, in ’t theater en in de polletiek, in bedrieve en in de zorg, op ’t gemeintehoes en op de plaatselike radio en tillevisie. Daobie waert d’r ouch in ’t Limburgs gesjreve. In versjillende media en tiedsjrifte, in literaire beuk en in breve die miense zich óngerein sjrieve. Allemaol op pepier, maar ouch digitaal!

Is ’t waor det ’t Limburgs ónger drök van ’t Hollands mesjiens waal geit verdwiene?

Door ’t gegaeve det miense de gansgoddelike daag Hollands kinne heure en laeze, haet det netuurlik ’ne duchtige invlood op ’t gebroek van ’t Limburgs. Toch sjpraeke nog altied heel väöl miense häör eige dialect, zeker as me det geit vergelieke mit de provicies óm ós haer. Daobie gebroeke ouch väöl jóngere ’t Limburgs. Ze sjpraeke ’t neet allein, ze sjrieve ’t ouch op Whatsapp, op Instagram en gebroeke ’t op Tiktok.

Is ’t waal verstjennig óm dialect mit kienjer te sjpraeke?

Doot det veural! Maak ’t dialect de taal van de opveujing. Meertalig opgreuje is volges wetesjappelik óngerzeuk ’n verriekking. Limburgs sjpraeke kint heel good samegaon mit ’n goje taalbeheersing van ’t Hollands. Oet óngerzeuk bliek wiejer, det de kienjer die dialect sjpraeke op ’n basissjool geweun dezellefde en sóms zelfs baetere sjoolrizzeltate haole dan kienjer die maar ein taal sjpraeke.

Mótte alle kienjer verplich waere óm Limburgs op sjool te lere?

Nae, det is gaaroet neet neudig. Waal is ’t good óm kienjer die Limburgs sjpraeke mit te gaeve det se get gans bezónjers kinne: ze kinne zich oetdrökke in twee versjillende tale. En ouch is ’t good det se weite det d’r matterjaal besjteit in häör eige dialect. En dan toet sjlot: is ’t netuurlik erg belangriek óm te weite det ’t dialect veur väöl miense ’n grote geveulswaerde haet!